جدال  اقتصاد و غریزه

آروین آزادی_روزنامه نگار

تا پیش از آمدن نسل‌های جدید انگار تئوری «بچه روزی‌ش را با خودش می‌آره» پاسخگوی نیاز غریزی فرزند‌آوری بود. امروز اما آمارها روایت‌های دیگری دارند؛ برآوردها نشان می‌دهد که میزان باروری در ایران از حدود ۷.۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۴۵ به سطح باروری حدود ۱.۸ فرزند به‌ازای هر زن در سال ۱۳۹۰ رسیده است و براساس گزارش سازمان ملل متحد، نرخ باروری کل ما در ۳۰ سال گذشته حدود ۷۰درصد کاهش داشته است. به‌نظر می‌رسد زور اقتصاد به غریزه چربیده است. تیرماه امسال، ملیندا گیتس، همسر بیل گیتس، در توییتر خود نوشت: سریع‌ترین کاهش نرخ فرزند‌آوری به ازای هر زن در تاریخ جهان در ایران اتفاق افتاده ‌است. روند کاهش میل به فرزندآوردن در خانواده‌ها تقریبا از بعد از سال 63آغاز شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان باروری کل کشورمان در حدود ۷.۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۴۵ به ۶.۳ فرزند در سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است. بعد از این کاهش اولیه موقتاً وقفه‌ای در‌ گذار جمعیتی ایران پدید می‌آید و تحت‌تأثیر شرایط متأثر از رویداد انقلاب اسلامی، باروری بین سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۸ افزایش می‌یابد و سپس تا حوالی سال ۱۳۶۳ روند نسبتاً ثابتی را ادامه می‌دهد. اما بعد از سال 63که به نوعی نقطه عطفی در تاریخ جمعیت‌شناسی ایران به‌شمار می‌رود، مجدداً به‌تدریج روند کاهش باروری آغاز می‌شود و از ۶.۹ فرزند برای هر زن در این سال به ۵.۵ فرزند در سال ۱۳۶۷ می‌رسد. در سال‌های پایانی دهه 60البته این سیاست‌های تشویقی برای کاهش جمعیت بود که تسهیلگر این روند شده بود تا جایی که میزان باروری کل حدود ۲.۱۷ در سال ۱۳۷۹ برآورد می‌شود. حالا اما براساس آخرین آمارهای منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران از رسیدن این شاخص به حدود 1.74فرزند برای خانواده‌های ایرانی و 1.6فرزند برای کل جمعیت مقیم کشور در سال 1398است. حالا زنگ خطر کاهش جمعیت و سالخورده شدن ایران مدتی است نواخته می‌شود اما به‌نظر می‌رسد تأثیری روی زوج‌های جوان برای تشویق به فرزندآوری ندارد. اما چرا کار به اینجا رسیده است؟ چه موانعی بر سر راه غریزه آدم‌ها قرار دارد؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در سال 96منتشر کرده، 9دلیل برای این کاهش میل دسته‌جمعی برشمرده است. «نگرانی‌های مربوط به تامین آینده شغلی و تحصیلی فرزند» از مهم‌ترین موانع فرزندآوری در ایران براساس نتایج پژوهش‌های مختلف به شمار می‌رود؛ نگرانی‌ای که در جهش‌های مختلف تورمی در کشور تشدید می‌شود و به‌نظر می‌رسد تبلیغ‌ها، تشویق‌ها، فرهنگسازی‌ها و حتی غرایز انسان‌ها برای رفع آن چندان کارگر نمی‌افتد.
کمیته رصد و پایش سیاست‌های جمعیتی دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در گزارشی اعلام کرده که نرخ فرزندآوری در سال 98نسبت به‌مدت مشابه‌خود در سال 97، 12درصد کاهش پیدا کرده است.  براساس این گزارش، اگرچه نرخ موالید در کشور درحال افزایش بوده اما از سال 94تا 97این مسئله با کاهش 8درصدی روبه‌رو شده‌ است؛ کاهشی که به‌نظر می‌رسد ریشه در مسائل اقتصادی و نگرانی‌های تامین مالی دارد.  پیش‌بینی می‌شود که نرخ رشد جمعیت در کشور در سال‌جاری از یک درصد کمتر شود. هم‌اکنون، حدود 80کشور در حال توسعه جهان، نرخ باروری سطح جایگزینی بالاتری از 2.2دارند. یعنی به ازای هر زن 2.2کودک در این کشورها به دنیا می‌آید.

چرا بچه‌دار نمی‌شوید؟
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در سال 96منتشر کرده است 9عامل را به‌عنوان مهم‌ترین عوامل کاهش میل خانوارها به فرزندآوری برشمرده است.
طبق نتایج پژوهش ملی فوق، نگرانی از آینده تحصیلی و شغلی فرزندان، افزایش مشکلات اقتصادی با آمدن فرزند جدید، درآمد ناکافی و نداشتن مسکن مناسب در ۴ رده اول انتخاب پاسخگویان در بیان عوامل بازدارنده فرزندآوری بوده‌اند.
76درصد جامعه مورد بررسی «نگرانی از آینده شغلی فرزند» را عامل نیاوردن فرزند دانسته‌اند.
«افزایش مشکلات اقتصادی با تولد فرزند جدید» دومین عامل کاهش نرخ فرزندآوری اعلام شده است.
سهم «درآمد ناکافی» بیش از 67درصد برآورد شده است. 
«کفایت تعداد فرزندان فعلی» به‌عنوان عامل چهارم و با سهم 70درصد اعلام شده است. 
«نداشتن مسکن مناسب» با 59درصد در سطر پنجم جدول فرزند نیاوردن ایستاده است. 
«عدم‌آمادگی روحی برای تولد فرزند جدید» ششمین عاملی است که خانوارها را برای به دنیا نیاوردن فرزند به آن اشاره کرده‌اند و سهم 53درصدی به آن داده‌اند. 
هفتمین مانع فرزندآوری در ایران براساس داده‌های این گزارش، «ترس از فرزندان بیشتر» با 25درصد اعلام شده است. 
«نگرانی از سلامتی مادر با افزایش فرزندان» هشتمین مانع فرزندآوری است. 
عامل آخر، «تداخل فرزندآوری با مسئولیت‌های اجتماعی» است که به شکل معناداری با سهم 21درصدی در رده آخر موانع ایستاده است. 
دیگر پژوهش‌ها چه می‌گویند؟
براساس نتایج پژوهش «تأثیر نااطمینانی شغلی بر تمایل به فرزندآوری در استان‌های ایران»، نااطمینانی شغلی مهم‌ترین مانع فرزندآوری در بین ایرانی‌هاست. افزایش این نااطمینانی در میان مردان موجب کاهش نرخ باروری و در مقابل ناامیدی از یافتن شغل در میان زنان – متأسفانه- موجب بهبود نرخ باروری شده است. 
براساس نتایج این پژوهش، مردان استان‌های آذربایجان شرقی، گلستان و هرمزگان بالاترین و مردان استان‌های مازندران، خراسان جنوبی و فارس، پایین‌ترین مقدار متوسط نااطمینانی شغلی را به‌خود اختصاص داده‌اند. 
از سوی دیگر، زنان در استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و گیلان، بالاترین و زنان بوشهر، خراسان شمالی و فارس پایین‌ترین مقدار متوسط نااطمینانی را به‌خود اختصاص داده‌اند. 
براساس داده‌های منتشر شده در این پژوهش، افزایش نوسان بیکاری در جامعه یکی از موانع اصلی فرزندآوری است و اثرات منفی بر نرخ ناباروری استان‌های مختلف کشور گذاشته است. 
روزنامه دنیای اقتصاد در گزارشی نوشته است که استان‌های سیستان‌وبلوچستان، خراسان‌جنوبی، خراسان‌شمالی و هرمزگان که از لحاظ توسعه‌‌یافتگی در سطح پایینی قرار داشته‌اند، به‌مراتب باروری بالاتری نسبت به استان‌های گیلان، مازندران، تهران، البرز و... در آمار خود نشان داده‌اند.
 براساس این محاسبات حداقل میزان باروری کل مربوط به استان گیلان (برای کل جمعیت) در سال‌های ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ به‌ترتیب ۳۵/ ۱، ۲۶/ ۱ و ۱/ ۱ فرزند و حداکثر آن مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان با مقادیر ۶۶/ ۳، ۵۳/ ۳ و ۴۰/ ۳ فرزند است.
در مجموع، در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ میزان باروری کل در ۱۷ استان بالاتر از میانگین باروری کل کشور بوده و در سال ۱۳۹۸ تعداد ۱۶ استان، باروری بالاتر از میانگین کشوری قرار داشته‌اند.
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، میزان باروری کل ایران رقمی برابر با 2.01در آن سال اعلام شده است که البته به‌نظر می‌رسد در سرشماری عمومی نفوس و مسکن بعدی کاهش قابل توجهی را تجربه کند.
یکی دیگر از موانع فرزندآوری در ایران، توزیع نامناسب امکانات بین شهرها و روستاهاست.
براساس نتایج حاصل شده از پژوهش‌ها و مطالعات مرکز جمعیت‌شناسی کشور، نسبت جمعیت شهرنشین کشور از 31.4درصد در سال 35به 74درصد در سال 95افزایش پیدا کرده است. این کاهش محسوس الگوی زندگی روستایی را تغییر داده و به‌نظر می‌رسد و می‌توان الزامات الگوی شهرنشینی را یکی از دلایل کاهش فرزندآوری در دهه‌های اخیر دانست. 
مرداد‌ماه امسال، حسین گودرزی، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس با استناد به تحقیقات مرکز آمار ایران گفت: حدود یک‌سوم جامعه ایران مستأجرند. حدود ۹۰درصد آنها، امکان پرداخت افزایش اجاره‌بها در سال را ندارند. این وضعیت منجر به کاهش میل به ازدواج و فرزندآوری شده و سونامی طلاق می‌آفریند.
به‌گفته گودرزی، مهم‌ترین مسئله در علت‌های اقتصادی، مسکن است. خانوار متشکل از شوهر، همسر و فرزندان زیر یک سقف به اسم خانه است. وقتی تهیه مسکن دچار مشکل می‌شود، میل به ازدواج و فرزندآوری پایین می‌آید.

برش
بررسی نتایج یک تحقیق میدانی در اصفهان 
دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در پایشی میدانی عوامل بازدارنده و سوق‌دهنده فرزندآوری را بررسی کرده است. 
این مطالعه روی 400نفر از شهروندان متاهل مراجعه‌کننده به مراکز جامع خدمات شهری و روستایی شهرستان خمینی‌شهر استان اصفهان در سال97 انجام شده است که میانگین سن شرکت‌کنندگان در آن 33.6سال بوده است. 
مهم‌ترین مانع و عامل بازدارنده برای فرزندآوری در این تحقیق «نگرانی از تامین آینده تحصیلی» اعلام شده است. 
«امنیت شغلی فرزندان»، «افزایش مشکلات اقتصادی با آمدن فرزند جدید» و «نداشتن درآمد کافی برای آوردن فرزند» از دیگر عوامل مهم بازدارنده در جامعه آماری خمینی‌شهر برآورده شده است. 
یکی از نکات جالب این پژوهش، درک مسائلی همچون بالا بودن هزینه درمان ناباروری، مشکلات احتمالی ناشی از آوردن فرزند با بالا رفتن سن مشارکت‌کنندگان بوده است.